Na brak książek poświęconych szeroko rozumianej tematyce „batmanologicznej” narzekać nie można. Naukowe i popularno-naukowe opracowania podejmujące rozmaite aspekty funkcjonowania Mrocznego Rycerza ukazują się z regularnością dorównującą niemal regularności publikowania kolejnych komiksów o Batmanie. Jedną z książek, na które na pewno warto zwrócić uwagę, jest „Riddle Me This, Batman. Essays on the Universe of the Dark Knight”.
Książka pod redakcją Kevina K. Duranda oraz Mary K. Leigh jest trudna do jednoznacznej oceny. Z jednej strony można w niej znaleźć kilka naprawdę ciekawych, inspirujących i zachęcających do dalszych, samodzielnych poszukiwań tekstów, ale z drugiej są tu także artykuły, które niewiele wnoszą do wiedzy na temat Mrocznego Rycerza jako swoistego fenomenu kulturowego. Poza tym nie do końca przekonująca jest koncentracja na kilku wybranych opowieściach, która chwilami wbrew faktom sugeruje, że mamy tu do czynienia z uniwersum ograniczonym do kilku filmów (a właściwie jednego) i komiksów. Ale po kolei. Rzućmy najpierw okiem na całość, a następnie zastanówmy się nad mocnymi i słabymi stronami tego opracowania.
Książka zawiera czternaście analitycznych tekstów, które zostały podzielone na trzy bloki tematyczne i poprzedzone dwoma wprowadzającymi tekstami napisanymi przez jej redaktorów. W pierwszym bloku znalazło się pięć tekstów poświęconych problematyce etyki i anarchii w uniwersum Batmana. Mary K. Leigh w tekście „Virtue in Gotham: Aristotle’s Batman”, odwołując się do „Etyki Nikomachejskiej” Arystotelesa, analizuje pewne typy osobowe przedstawione w „Mrocznym Rycerzu” Christophera Nolana (i tu od razu trzeba zasygnalizować, że ten film jest ulubionym źródłem przykładów większości autorów). Batman, Alfred, Joker oraz Harvey Dent służą jako ilustracje arystotelesowskich kategorii osoby: cnotliwej, powściągliwej, niepowściągliwej oraz nikczemnej. W kolejnym tekście zatytułowanym „The Dark Knight Errant: Power and Authority in Frank Miller’s Batman: The Dark Knight Returns” Chrisopher Bundrick przedstawia millerowskiego Batmana jako uosobienie średniowiecznych w swej wymowie oraz paternalistycznych struktur władzy. Mroczny – nomen omen – Rycerz na czarnym koniu jawi się tu jako charyzmatyczna postać, która dąży do przeforsowania własnego wyobrażenia na temat najwłaściwszego porządku prawno-politycznego, niezależnie od tego, jak odległe to wyobrażenie jest od demokratycznych realiów politycznych. Po tej inspirującej, ale też nieco przygnębiającej, wyprawie w średniowieczne mroki, wracamy do światła i czystej rozrywki za sprawą artykułu „Why Adam West Matters: Camp and Classical Virtue” napisanego przez Kevina K. Durranda. Campowy Batman w interpretacji Adama Westa jawi się tu jako uosobienie arystotelesowskich cnót, które uwznioślają jego czystą i prawdziwą przyjaźń z Dickiem Graysonem. Stephanie Carmichael odnosi się natomiast do relacji pomiędzy trzema postaciami występującymi w „Mrocznym Rycerzu” Christophera Nolana. W swoim tekście „Dark Knight, White Knight and the King of Anarchy” autorka analizuje (choć artykuł ma charakter raczej streszczenia filmu) złożone relacje w jakie uwikłani są Batman, Harvey Dent oraz Joker. Ostatni tekst w tym bloku tematycznym poświęcony jest problematyce funkcjonowania współczesnego społeczeństwa opartego na wszechobecnej inwigilacji. Sudipto Sanyal w artykule zatytułowanym „Introducing a Little Anarchy: The Dark Knight and Power Structures on the Verge of Nervous Breakdown” odwołuje się do koncepcji panoptyzmu Michela Foucaulta, by zastanowić się nad tym, jaką rolę w społeczeństwie opartym na idei wszechobecnej władzy panoptycznej ma do odegrania agent chaosu, jakim bez wątpienia jest Joker.
Drugi blok tematyczny, na który składa się sześć artykułów, poświęcony został różnym wariantom analizowania uniwersum Batmana z perspektywy teorii literatury. Blok zaczyna się tekstem Kevina K. Duranda zatytułowanym „Batman’s Canon: Hybridity and the Interpretation”. Sądząc po tytule można by oczekiwać, że autor podejmie się karkołomnego zadania opisania całego bat-kanonu, ale już początek tekstu jasno pokazuje, że chodzi tu o projekt zdecydowanie mniej ambitny – Durand bowiem ogranicza się w swych wywodach jedynie do niektórych filmowych inkarnacji Batmana uzupełnionych – jakżeby inaczej – Batmanem komiksowym w wersji millerowskiej. Mitch Frye w tekście „Seminar on the Purloined Batarang: Batman and Lacan” analizuje natomiast Batmana w wersji Granta Morrisona – autor jawi się tu jako lacanowski psychiatra, badający rozmaite psychopatyczne skłonności Mrocznego Rycerza. Jenée Wilde kontynuuje – w pewnym sensie – te psychoanalityczne rozważania, zadając sobie pytanie, dlaczego tak duże zainteresowanie budzi orientacja seksualna Mrocznego Rycerza. Odpowiedź, jakiej udziela w swoim tekście „Queer Matters in The Dark Knight Returns: Why We Insist on Sexual Identity for Batman”, odnosi się przede wszystkim do wpisanej w samą naturę tego bohatera niejednoznaczności oraz do stopniowego zacierania granicy pomiędzy homoseksualizmem i heteroseksualizmem, które dokonywało się za sprawą kolejnych autorów reinterpretujących postać Mrocznego Rycerza.
Trzy kolejne teksty umieszczone w tym bloku odchodzą nieco od tych psychologizujących interpretacji. Andrea Comiskey w jednym z ciekawszych tekstów zamieszczonych w tej antologii analizuje alegorie, które można wyczytać z „Mrocznego Rycerza” Nolana. Autorka pokazuje w swoim tekście „The Hero We Read: The Dark Knight, Popular Allegoresis and Blockbuster Ideology” jak bardzo zróżnicowana była recepcja tego filmu wśród różnej maści krytyków i komentatorów i z jaką łatwością interpretowano go albo jako film pro-bushowski, albo anty-bushowski. Randy Duncan ukazuje natomiast skomplikowane związki łączące Batmana i Gotham City. W artykule „Rolling the Boulder in Gotham” znajduje się analiza tych relacji, z której wynika, że Mroczny Rycerz w znacznym stopniu zawdzięcza swą wyrazistość i popularność miastu, które stanowi jego dopełnienie. Drugi blok tematyczny zamyka artykuł zatytułowany „Figuration of the Superheroic Revolutionary: The Dark Knight of Negation”. D.T. Kofoed analizuje w nim różnice i podobieństwa pomiędzy dwoma dziełami Franka Millera, które wywołują zazwyczaj skrajnie przeciwstawne reakcje. Z jednej strony zatem mamy wychwalany wszem i wobec „Powrót Mrcznego Rycerza”, z drugiej zaś jego odsądzaną od czci i wiary kontynuację „Mroczny Rycerz Kontratakuje”.
Ostatnia część jest najkrótsza i najmniej spójna tematycznie, co zresztą sygnalizuje już sam jej tytuł: „Batman and Beyond”. O ile dwa pierwsze teksty do pewnego stopnia łączy motyw śmiechu, o tyle tekst ostatni jest już rzeczywiście do pewnego stopnia poza światem Batmana. Melanie Wilson w tekście „One May Smile, and Smile, and Be a Villain: Grim Humor and the Warrior Ethos” opisuje mrocznych bohaterów, których charakteryzuje dość specyficzne poczucie humoru. Batman zestawiony tu zostaje z Komediantem i Rorszakiem ze „Strażników” Alana Moore’a, a cała trójka jest porównywana do Skarphedina – bohatera skandynawskiej „Sagi o Njalu”. Wszystkich czterech łączy to, że gdy żartują, ich wrogom nie jest do śmiechu. W podobnym tonie utrzymany jest tekst „And Doesen’t All the World Love a Clown?: Finding the Joker and the Representation of His Evil”. Jego autor – Michael Smith – próbuje poddać analizie złowieszcze, przerażające i wymykające się racjonalnemu opisowi szaleństwo Jokera. Książkę zamyka tekst Matthew Fotisa „Call It (Friendo): Flipism and Folklore in No Country for Old Men and The Dark Knight”. Autor podejmuje w nim próbę porównania motywu rzutu monetą obecnego w dwóch przywołanych w tytule artykułu filmach. Anton Chigurh i Harvey Dent jawią się jako dwie postacie, które rzucając monetą tylko pozornie oddają swoje przyszłe działanie w ręce losu.
Na ocenę poszczególnych tekstów w znaczny sposób wpływa wprowadzenie do książki autorstwa Kevina Duranda, w którym zarysowany został bardzo ambitny plan badawczy. W tekście, zatytułowanym „Introduction: What Has Adorno to Do with Gotham?”, autor postuluje poważne potraktowanie kultury popularnej jako przedmiotu badań. Durand wskazuje pewne analogie pomiędzy koncepcją Platona i Theodora Adorno, którzy jego zdaniem podobnie traktowali samozwańczych i niekompetentnych krytyków zajmujących się wytworami kulturowymi. Z tego punktu widzenia tzw. „miłośnicy widoków i dźwięków” to osoby, które, zamiast zajmować się na poważnie zrozumieniem i objaśnianiem świata kultury, roszczą sobie prawo do autorytatywnego rozstrzygania co jest dobre, a co złe. Jest to o tyle rażące, że zazwyczaj nie posiadają oni kompetencji wymaganych do tego, by zajmować się taką działalnością. Zamiast zagłębić się w oceniane dzieło (czego zresztą zrobić nie mogą, gdyż nie wiedzą jak), angażują się w lansowanie siebie i walkę o pozycję, którą później wykorzystują do narzucania własnych opinii na każdy możliwy temat. Krótko mówiąc, dla tych osób nie liczy się kultura jako taka, lecz korzyści, które mogą osiągnąć dzięki zdobyciu pozycji uznanego krytyka. Wydaje się, że ten sposób myślenia, jest rzeczywiście zgodny z intencjami przywoływanych filozofów, choć być może nie do końca zgodziliby się obaj z wykorzystaniem ich pomysłów do usprawiedliwiania poważnych badań nad kulturą popularną.
Definiując swój punkt wyjścia właśnie w taki sposób, Durand jednoznacznie sygnalizuje, że zawarte w antologii teksty mają spełniać kryteria wyprowadzone z dzieł dwóch wielkich filozofów. Chodzi zatem o poważne podejście do kultury popularnej jako obiektu akademickiej refleksji. Autor postuluje w tym miejscu podejście, które określa mianem „krytycznego zaangażowania” – traktowanie tekstów kultury popularnej jako obiektów, które mogą wzbogacić wiedzę o rzeczywistości społeczno-kulturowej, dzięki zastosowaniu do ich analizy określonych narzędzi teoretycznych. Chodzi zatem nie o to, by pytać, jak Batman może być wykorzystany jako ilustracja w dyskusji na temat dobra i zła, ale raczej o to, co takiego jest w Batmanie jako specyficznym tekście kulturowym, co sprawia, że może być interpretowany jako głos w tym sporze; o to, by krytycznie zaangażować się w tekst, wnosząc do jego interpretacji określoną wiedzę teoretyczną dotyczącą analizowanych zagadnień. Ma to być zatem postępowanie różniące się na przykład od powierzchownego porównywania tekstów popkulturowych między sobą, traktowania ich jako punktu wyjścia do dyskusji na abstrakcyjne tematy czy przykładów ilustrujących określone teorie. Ten postulat, który jest nie do końca jasny, miał być dodatkowo wyjaśniony i zilustrowany za pomocą tekstów zebranych w antologii. Miały one bowiem reprezentować to krytyczne zaangażowanie. Tu niestety zaczynają się problemy. O ile bowiem większość tekstów jest rzeczywiście interesująca i inspirująca, to nie wydaje się, by wykraczały ona poza dość standardowe analizy wytworów kultury popularnej. Znajdujemy mianowicie próby potraktowania opowieści o Batmanie jako punkt wyjścia do refleksji filozoficznej i socjologicznej, w której fragmenty filmów i komiksów stanowią ilustrację określonych zjawisk. Mamy tu rzecz jasna do czynienia z interesującymi analizami, ale ich specyfika nie do końca pasuje do „krytycznego zaangażowania” opisywanego przez Duranda.
Z uwagi na to, że nie ma tu miejsca nawet na wymienienie wszystkich wątków, o których jest mowa w książce (o ich analizie nie wspominając), skupię się na kilku, które wydają się szczególnie interesujące. Zacznijmy zatem od problematyki władzy i usytuowania w jej ramach Mrocznego Rycerza. Co ciekawe, w różnych tekstach jest on postrzegany albo jako postać, która swym istnieniem i działaniem rzuca wyzwanie oficjalnej władzy państwowej (Bundrick), albo jako niemal nadzorujący funkcjonowanie panoptycznego aparatu władzy państwowej agent (Sanyal). Z jednej strony zatem, na podstawie analizy komiksu Franka Millera „Powrót Mrocznego Rycerza” formułowany jest wniosek mówiący o antydemokratycznych zapędach Batmana, z drugiej zaś, na podstawie analizy filmu „Mroczny Rycerz”, forsowana jest tez mówiąca o jego propaństwowej działalności. Wyjaśnieniem tej paradoksalnej z pozoru sytuacji nie jest jednak to, że dwaj autorzy analizują dwie różne opowieści o Batmanie, ale raczej to, że obaj sytuują go w zupełnie innym układzie odniesienia. Christopher Bundrick przeciwstawia anarchizującego Batmana usłużnemu wobec rządu Supermanowi (Miller), natomiast Sudipto Sanyal ustawia Batmana w opozycji do kompletnie nieprzewidywalnego Jokera. Czytanie obu tych tekstów w powiązaniu ze sobą pozwala dostrzec szereg interesujących i pozornie sprzecznych aspektów w krucjacie Mrocznego Rycerza, które stają się szczególnie interesujące właśnie w takim zestawieniu.
Druga sprawa, której warto poświęcić kilka zdań, dotyczy będącej znakiem rozpoznawczym uniwersum Batmana relacji łączącej go z Robinem. Teksty zamieszczone w antologii pozwalają spojrzeć na tę relację jako na wzór cnót wszelakich, które doskonale pasują do tych opisanych w dziełach Arystotelesa (Durand), albo jako na niejednoznaczną seksualnie znajomość, która nieraz bywała przyczyną oskarżeń o promowanie homoseksualizmu (Wilde). Kevin Durand, analizując specyfikę postaci Batmana wykreowanej przez Adama Westa, odnajduje w niej zestaw cnót opisanych przez Arystotelesa. Przyjaźń łącząca Batmana z Robinem i Bruce’a Wayne’a z Dickiem Graysonem staje się z tego punktu widzenia jedną z przyczyn, dla których ta wersja Batmana jest najbardziej ludzka i przystępna dla przeciętnego odbiorcy. Robin traktowany jest tu jako postać, która nie pozwoliła na wykształcenie się u Batmana szeregu psychopatycznych cech, obecnych chociażby w kreacjach Michaela Keatona, czy Christiana Bale’a. Zupełnie inaczej interpretuje tę przyjaźń Jenée Wilde, która wskazuje, że była ona od samego początku bardzo dwuznaczna i dlatego stała się źródłem oskarżeń o promowanie homoseksualizmu. Jak wiadomo ten nagłośniony przez Frederica Werthama zarzut stał się bardzo uciążliwy dla twórców komiksowych, którzy na różne sposoby (i z różnym skutkiem) próbowali się od niego uwolnić. Mimo wszystko ta niejednoznaczność wpisana w relację Batman-Robin do dziś stanowi punkt wyjścia dla różnych interpretacji seksualności Mrocznego Rycerza.
Po lekturze książki nasuwają się dwa zasadnicze wnioski. Pierwszy, sygnalizowany już powyżej, odnosi się do tego, że niektóre teksty rzeczywiście pozwalają dostrzec interesujące zjawiska w uniwersum Batmana. I nawet jeżeli stanowią one często jedynie punkt wyjścia do dalszych analiz, które warto podejmować na własną rękę, to i tak należy je uznać za wartościowe i inspirujące. Drugi wniosek, bardziej krytyczny, związany jest z ograniczonym materiałem, który autorzy poddali analizie. Mówiąc wprost (i pozwalając sobie na pewną przesadę), po lekturze książki można odnieść wrażenie, że uniwersum Batmana to przede wszystkim „Mroczny Rycerz” Nolana i „Powrót Mrocznego Rycerza” Millera. Spośród czternastu tekstów analitycznych umieszczonych w antologii, tylko pięć nie odnosi się do analizy jednego lub drugiego dzieła (co nie znaczy, że nie wspomina się o nich w tych tekstach). Pozostałe dziewięć tekstów zawiera analizę albo filmu Nolana, albo komiksu Millera. W rezultacie można odnieść wrażenie, że redaktorzy nie zadbali o pełniejsze opracowanie niezwykle złożonego przecież uniwersum, oddając w ręce czytelników dość jednostronne opracowanie. To wrażenie ograniczania problematyki pogłębia niestety tekst Kevina K. Duranda pod obiecującym tytułem „Batman’s Canon”. Już pierwsze zdania artykułu sygnalizują, że chodzi tu niestety o kanon ograniczony do filmowych inkarnacji Mrocznego Rycerza.
Ta ewidentna słabość książki nie zmienia jednak faktu, że jest w niej wiele ciekawych tekstów, które na pewno okażą się inspirujące i niewątpliwie mogą wskazać pewne kierunki dalszych badań nad trudnym, pełnym rozterek etycznych i problemów psychicznych życiem samozwańczego obrońcy Gotham City. Jeżeli zatem czytelnik książki, dla którego będzie to jeden z pierwszych kontaktów z uniwersum Mrocznego Rycerza, zostanie uprzedzony, że poza filmem Nolana i komiksem Millera istnieją także inne filmy i komiksy z Batmanem w roli głównej, to będzie można z czystym sumieniem pozwolić mu na lekturę tej książki.
Autorem artykułu jest dr Paweł Ciołkiewicz – socjolog zajmujący się analizą dyskursu i socjologią mediów. Obecnie prowadzi badania dotyczące kultury popularnej.
Korekta: Monika Banik.
Serdeczne podziękowania dla Eurospan Group Turpin Distribution oraz wydawnictwa McFarland za udostępnienie egzemplarza do recenzji.
Tytuł: Riddle Me This, Batman. Essays on the Universe of the Dark Knight
Wydawca: McFarland and Company
Data wydania: 2011
Objętość: 222
Format: 150×230 mm
Oprawa: miękka
