Czytelnik, który zasugeruje się pierwszą częścią tytułu: Dusza mrocznego rycerza, sądząc że będzie miał do czynienia z intrygującą wiwisekcją meandrów psychiki Bruca Wayne’a – Batmana, może poczuć się rozczarowany zawartością publikacji Alexa M. Wainera. Ten efektowny tytuł ma raczej za zadanie przyciągnąć do lektury czytelników nieświadomych, że będą mieli do czynienia z typową historyczno- i krytycznoliteracką rozprawą akademicką. Weiner jest profesorem komunikacji i mediów na uniwersytecie. Jednocześnie przedstawia się jako fan komiksów o Batmanie a w szczególności powieści graficznych Franka Millera Powrót mrocznego rycerza i Rok pierwszy. Stąd zapewne wynika forma realizacji wybranego tematu.
Weiner w swojej rozprawie stawia tezę, że sposób wykreowania Batmana jako postaci mitycznej ma kluczowe znaczenie dla faktu, że bohater od momentu pojawienia się po raz pierwszy na kartach komiksowych w 1939 roku do chwili obecnej znajduje uznanie i zainteresowanie czytelników. Zdaniem Weinera, dzięki obecności elementów mitu, tkwiących u podstaw konstrukcji postaci Batmana, bohatera można zaadaptować do zmieniających się czasów, konwencji i gustów. Ta baza umożliwia kolejnym twórcom wprowadzanie nowych znaczeń i interpretacji w nakreślony wcześniej, wydawałoby się już ustalony schemat. Nie jest to podejście odkrywcze ani nowe, jeżeli chodzi o analizy superbohaterów. Podobne studia były prowadzone chociażby w odniesieniu do postaci pierwszego i najbardziej rozpoznawalnego herosa w trykocie, obdarzonego niezwykłymi mocami, czyli Supermana, np. przez Umberto Eco (Eco, Umberto [1962]. „The Myth of Superman”. In Jeet Heer & Kent Worcester. Arguing Comics). Weiner przywołuje zresztą interpretację postaci Supermana jako Herculesa ery przemysłowej. Wspomina również o innych postaciach, takich jak Flash, którego elementy stroju wskazują na inspirowanie się wizerunkiem Hermesa. Według autora Duszy mrocznego rycerza Batman wpisuje się najbardziej w postać Dionizosa. Zaletą książki Weinera jest zebranie w jednej publikacji pokaźnej liczby opinii i tez innych badaczy w tym przedmiocie. Dzięki czemu praca profesora ma solidne podstawy jako dyskurs naukowy i otwiera pole do dalszych interpretacji i badań.
W rozdziale pierwszym autor przedstawia różne koncepcje mitu, od ujęć psychologicznych, poprzez socjologiczne, filozoficzne, kończąc na literackich. W kolejnych rozdziałach pracy badacz skupia się głównie na ujęciu literaturoznawczym. Rozważa kolejne składowe, tworzące historie o Batmanie w odniesieniu do mitu. Wskazuje na archetypowy model konstrukcji postaci. Wspomina również o oczywistym dualizmie wpisanym w wizerunek człowieka nietoperza, który w dzień gra rolę lekkoducha – playboya i milionera Bruca Wayne’a, by nocą założyć maskę i trykot z peleryną i jako Batman siać lęk w sercach bandytów i zwalczać zbrodnię. Rozdział drugi to zbiór faktów na temat powstania postaci Batmana. Autor przedstawia tu informacje, które mogą być ciekawe i zaskakujące dla czytelnika niezaznajomionego z genezą mrocznego mściciela, jak chociażby fakt, że Bob Kane wzorował jego wizerunek na Zorro. Natomiast charakterystyczna peleryna w kształcie skrzydeł nietoperza była zainspirowana rysunkami maszyny latającej autorstwa Leonarda Da Vinci. Weiner tworzy również przegląd kolejnych sposobów portretowania człowieka nietoperza. Przy okazji przywołuje także charakterystykę kluczowych antagonistów mrocznego mściciela.
Kolejna część książki bada sposób, w jaki mit przekłada się na techniki prezentowania mrocznego rycerza. W 4 rozdziale autor odnosi się do ogólnej teorii komiksu, bazując głównie na Understand Comics Scotta McClouda. Powołując się na skalę ikonicznej abstrakcyjności zaproponowaną przez McClouda, literaturoznawca wysuwa wniosek, że im bardziej abstrakcyjny obraz, tym bardziej uwidoczniają się w nim mityczne elementy tworzące historię o Batmanie.
W drugiej części książki autor skupia się na filmowych reprezentacjach postaci człowieka nietoperza. Wskazuje przy tym w jaki sposób „fotorealizm”, realistyczne przedstawienie ruchu, wpłynęło na zatracenie pierwiastka mitycznego obecnego w historiach mitycznego mściciela wykreowanych przez twórców historii obrazkowych. W tej części książki jedna z centralnych tez autora mówi, że komiksy o Batmanie z wielu względów są lepiej przystosowane do roli nośnika mitu niż film, dlatego Batman nie doczekał się jeszcze filmowej adaptacji, która w pełni wykorzystywałaby ten potencjał. Szczególną atencją autor darzy przy tym trylogię Christophera Nolana (Batman: Początek, Mroczny rycerz, Mroczny rycerz powstaje). Przy czym konsekwentnie wymienia i opisuje wszystkie filmowe wcielenia człowieka nietoperza. Ta część ma ponownie bardziej charakter historyczny niż analityczny. Pisząc o filmach z udziałem Batmana Weiner przywołuje również inne utwory zakorzenione w popkulturze, jak Władca Pierścieni, Strażnicy czy obrazy ze stajni Marvela. Ostatni rozdział to sugestia, w jaki sposób analiza treści pod kątem obecności mitu może być użyteczna przy interpretacji innych komiksów.
Książka Aleksa M. Weinera jest interesująca miedzy innymi ze względu na bogactwo przywołanych faktów, cytatów, tytułów opowieści komiksowych i filmów, które traktują o przygodach zamaskowanego obrońcy prawa. Jednak po przeczytaniu ponad dwustu stron trudno mi wskazać jej adresata. Z jednej strony profesor Weiner traktuje swoją publikację jako poważne studium naukowe, na co wskazuje akademicki język z szerokim użyciem terminologii literaturoznawczej. Może to więc zniechęcić czytelników oczekujących narracji zwartej, interesującej i łatwej w odbiorze. Fanów komiksowych i filmowych przygód Batmana mogą irytować dosyć oczywiste i powtarzające się wyjaśnienia na temat tej postaci. Może ich też razić pomijanie niektórych faktów (kolejni bohaterowie wcielający się w postać Batmana po Bruce’ie Wayne’ie), bądź brak szczegółowej wiedzy (przypadek opisu filmowej adaptacji Strażników Alana Moore’a w reżyserii Zaca Snydera). Żeby jednak oddać sprawiedliwość autorowi, trzeba pamiętać, że ilość opisywanego materiału i przywołanych faktów jest imponująca. Z kolei biorąc pod uwagę temat poruszony przez Weinera i materiał źródłowy, publikacja może nie wzbudzić zainteresowania literaturoznawców i entuzjastów rozważań krytycznoliterackich, w związku z faktem, że komiks nadal nie jest uznawany za pełnoprawną literaturę i lokowany jest na jej pograniczach. W tym kontekście publikacja Weinera ma jednak duże znaczenie, ponieważ dzięki rzetelnej analizie naukowej ze szczególnym uwzględnieniem elementów mitu w konstrukcji Człowieka Nietoperza, rzuca nowe światło na historie rysunkowe. Wyprowadza je ze schematu prostych historyjek przygodowych i nobilituje je poprzez wskazanie na wartości i schematy obecne w kulturze i literaturze od czasów najstarszych. Generalnie książka chyba najlepiej sprawdza się jako podręcznik historyczny na temat obecności Batmana na kartach komiksu jak i jego przedstawień w filmach, również animowanych oraz jako źródło cytatów do prac naukowych na temat superbohaterów komiksowych. Może stanowić użyteczne kompendium wiedzy dla czytelników, którzy dopiero niedawno odkryli deszczowe miasto Gotham i zaczęli śledzić losy jego zamaskowanego obrońcy.
Autorem recenzji jest Radosław Swółł, rocznik 1980. Ukończył filologię polską na Uniwesytecie Gdańskim.W latach 2003 – 2008 współpracował z Gazetą Wyborczą Trójmiasto, gdyńską telewizją Tele -Top i Radiem Gdańsk. Od 2008 roku mieszka w Hiszpaniii. W 2009 stworzył pierwszą polską szkołę dla dzieci rodzin emigrantów na Majorce. Obecnie przebywa w Barcelonie. Interesuje się kulturą popularną ze szczególnym uwzgledniem fotografii i komiksu. Jest autorem książki Seryjne oblicza zła oraz tekstów krytycznoliterackich dla Zeszytów Komiksowych i internetowego magazynu komiksowego KZ.
Korekta: Magdalena Sendecka
Serdeczne podziękowania dla Eurospan Group Turpin Distribution oraz wydawnictwa McFarland za udostępnienie egzemplarza do recenzji.
Soul of the Dark Knight: Batman as Mythic Figure in Comics and Film
Autor: Alex M. Wainer
Wydawca: McFarland
Data wydania: 5 czerwca 2014
Ilośc stron: 208
